Σεξουαλική επίθεση και ενοχοποίηση των θυμάτων

Κείμενο: Mατίνα Λαδικού (εγκληματολόγος-κοινωνιολόγος)

Για ποιο λόγο συμβαίνει;

Σαν μια πρώτη σκέψη, μπορεί να αναρωτηθεί κανείς -γιατί κάποιος να κατηγορήσει το θύμα μιας σεξουαλικής επίθεσης. Αν το σκεφτούμε λίγο καλύτερα, θα ανακαλύψουμε πως ίσως υπήρξαν στιγμές που κι εμείς οι ίδιοι έχουμε ρίξει την ευθύνη σε ένα θύμα και όχι στον δράστη. Δυστυχώς, αποτελεί συνηθισμένο φαινόμενο.

Εάν έχετε πέσει θύμα σεξουαλικής επίθεσης, μπορεί να έχετε κατηγορήσει ακόμη και τον εαυτό σας. Μπορεί να έχετε πείσει τον εαυτό σας ότι με κάποιο τρόπο κάνατε κάτι λάθος — ή ότι δεν κάνατε αρκετά για να το σταματήσετε.

Είναι σημαντικό να κατανοήσουμε την τάση μας να κατηγορούμε το θύμα.

Τι συνιστά όμως ενοχοποίηση των θυμάτων; Κάποια παραδείγματα ενοχοποίησης των θυμάτων μπορεί να περιλαμβάνουν τις εξής φράσεις:

“Έπρεπε να φανταστείς τι θα συνέβαινε αφού πήγες στο διαμέρισμα αυτού του ατόμου”.

“Δεν έπρεπε να πιεις”.

“Μάλλον έστειλες ανάμεικτα μηνύματα για το αν θέλεις ή όχι”.

“Ήταν καν κλειδωμένη η πόρτα; Μπορούσες να φύγεις”.

"Τι φορούσες;"

“Πόσο σκληρά προσπάθησες να το σταματήσεις;”

“Γιατί δεν εμφανίστηκες νωρίτερα;”

“Τώρα το θυμήθηκες;”

“Μήπως είχες κάποιο όφελος τελικά;”

Φυσικά, υπάρχουν πολλοί τρόποι με τους οποίους οι άνθρωποι είτε κατηγορούν ευθέως τα θύματα, είτε υπονοούν ανεπαίσθητα ότι έχουν προκαλέσει τον δράστη (ή ότι δεν προσπάθησαν αρκετά για να το σταματήσουν).

Η ενοχοποίηση των θυμάτων παρατηρείται συχνά και στις δικαστικές αίθουσες, όπου οι συνήγοροι υπεράσπισης επιμένουν ότι φταίνε τα θύματα. Τα θύματα κατηγορούνται συχνά και στα μέσα μαζικής ενημέρωσης.

Γιατί Συμβαίνει;

Η ενοχοποίηση των θυμάτων συμβαίνει κάθε φορά που κάποιος λέει ή υπονοεί ότι η σεξουαλική επίθεση ήταν λάθος του θύματος. Μερικές φορές, οι άνθρωποι το κάνουν αυτό για να νιώσουν καλύτερα. Νιώθουν πιο ασφαλείς αν μπορούν να φανταστούν ότι τα θύματα έκαναν κάτι λάθος. Στη συνέχεια, πείθουν τον εαυτό τους ότι μπορεί να είναι σε θέση να προστατεύσουν τον εαυτό τους, ώστε να μην γίνουν θύματα ή ότι τα αγαπημένα τους πρόσωπα είναι επίσης λιγότερο πιθανό να πέσουν θύματα.

Βλέπουμε ότι αυτό αφορά και άλλα εγκλήματα, όχι μόνο τη σεξουαλική επίθεση. Για παράδειγμα, αν διέρρηξαν το σπίτι του γείτονά σας, μπορεί να νιώσετε καλύτερα αν μάθετε ότι είχαν αφήσει ξεκλείδωτη την πόρτα του γκαράζ ή ότι συναναστρέφονταν με μερικούς όχι και τόσο “καλούς” ανθρώπους. Μπορεί να σας βοηθήσει να συνεχίσετε να πιστεύετε ότι ο κόσμος είναι ασφαλής και ότι είναι απίθανο να γίνετε θύμα ενός τυχαίου εγκλήματος.

Μια μελέτη σχετικά με την ευθύνη

Υπάρχει ένα κλασικό ψυχολογικό πείραμα από το 1966 που εξηγεί την ενοχοποίηση των θυμάτων. Στη μελέτη, ζητήθηκε από γυναίκες να παρακολουθήσουν μια άλλη γυναίκα να δέχεται επώδυνα ηλεκτροσόκ. Η γυναίκα ήταν επαγγελματίας ηθοποιός και δεν ήταν πραγματικά τα ηλεκτροσόκ. Οι συμμετέχουσες ανέφεραν ότι η γυναίκα δεχόταν ηλεκτροσόκ κάθε φορά που έδινε λάθος απάντηση σε ένα τεστ απομνημόνευσης.

Αρχικά, οι συμμετέχουσες ήταν αναστατωμένες καθώς είδαν τα βασανιστήρια του θύματος. Στη συνέχεια, σε ορισμένες συμμετέχουσες προσφέρθηκε η ευκαιρία να βοηθήσουν το θύμα ψηφίζοντας για να σταματήσουν τα ηλεκτροσόκ όταν έδινε λάθος απαντήσεις. Η άλλη επιλογή ήταν, ότι μπορούσαν να επιλέξουν να την αποζημιώσουν με χρήματα ως ανταμοιβή για τις σωστές απαντήσεις.

Στη δεύτερη ομάδα συμμετεχουσών δεν δόθηκε αυτή η ευκαιρία. Αντίθετα, έπρεπε να καθίσουν και να παρακολουθήσουν το θύμα επανειλημμένα να δέχεται το ηλεκτροσόκ, χωρίς κανέναν τρόπο να διορθώσουν την κατάσταση. Στη συνέχεια, ζητήθηκε από όλες τις συμμετέχουσες να μοιραστούν τη γνώμη τους για το θύμα. Τα αποτελέσματα ήταν εντυπωσιακά: η ομάδα που της έδωσε μια ανταμοιβή έβλεπε το θύμα ως καλό άτομο, ενώ όσες αναγκάστηκαν να παρακολουθήσουν την εξέλιξη της κατάστασης ήταν πιο πιθανό να τη δουν ως ένα κακό άτομο που άξιζε να βασανιστεί. Οι συγγραφείς της μελέτης κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι τα μέλη της ομάδας που δεν μπορούσαν να σταματήσουν τα βασανιστήρια που γίνονταν στο θύμα, ένιωσαν την ανάγκη να την δουν ως κακό άτομο για να προστατεύσουν την άποψή τους, ότι ο κόσμος είναι δίκαιος και αξιοκρατικός.

Αν μπορούσαν να πείσουν τον εαυτό τους ότι ήταν κακός άνθρωπος, θα επηρεάζονταν λιγότερο από τα βάσανά της.

Το να κατηγορούμε το θύμα μας βοηθά να διατηρήσουμε μια θετική άποψη για τον κόσμο. Ενισχύει την ιδέα ότι «τα κακά πράγματα συμβαίνουν σε κακούς ανθρώπους». Παραβλέπει το γεγονός ότι οι δράστες φταίνε για την πρόκληση πόνου και τη διάπραξη εγκλημάτων.

Θα λέγαμε πως χρησιμεύει ως μια μορφή αυτοπροστασίας. Όταν ένα άτομο μπορεί να πει, «Δεν είμαι σαν αυτήν/αυτόν, οπότε δεν θα μου συμβούν άσχημα πράγματα», συνεχίζει να βλέπει τον κόσμο ως ένα καλό μέρος.

Γιατί τα θύματα κατηγορούν τον εαυτό τους;

Τα θύματα αρκετά συχνά κατηγορούν τον εαυτό τους για τον ίδιο λόγο που τα κατηγορούν οι άλλοι. θέλουν να πιστεύουν ότι ο κόσμος είναι δίκαιος. Το να κατηγορούν τον εαυτό τους μπορεί επίσης να βοηθήσει να αισθάνονται πιο ασφαλή με κάποιους τρόπους.

Μερικές φορές είναι πιο εύκολο να πείσεις τον εαυτό σου: «Αν ντύνομαι συντηρητικά, αυτό δεν θα μου συμβεί ποτέ ξανά». Ή «Αν δεν έπινα τόσο πολύ, θα μπορούσα να αποκρούσω την επίθεση». Ωστόσο, μια τέτοια αυτό-κατηγορία είναι τοξική, μη υγιής και μπορεί να έχει σοβαρό αντίκτυπο στην ευημερία του ατόμου.

Στη σεξουαλική επίθεση δεν φταίει ποτέ το θύμα. Πάντα φταίει ο δράστης!

Γιατί είναι επικίνδυνη η ενοχοποίηση των θυμάτων;

Το να κατηγορούμε το θύμα, καθιστά πιο δύσκολο να εμφανιστεί και να αναφέρει την επίθεση. Σε κοινωνικό επίπεδο, σημαίνει ότι καταγγέλλονται λιγότερα εγκλήματα και διώκονται λιγότεροι δράστες. Η ενοχοποίηση των θυμάτων ενισχύει επίσης κακοποιητικές συμπεριφορές και επιτρέπει στους δράστες να αποφύγουν να λογοδοτήσουν για τις πράξεις τους.

Η ενοχοποίηση των θυμάτων μπορεί να οδηγήσει σε αυξημένη και περιττή ταλαιπωρία για τα θύματα, μπορεί να βιώσουν γελοιοποίηση, δευτερογενή θυματοποίηση—ενώ ταυτόχρονα βλέπουν τους κακοποιητές τους να αποφεύγουν την τιμωρία, αντί να πάρουν την ποινή που τους αξίζει. Αυτό μπορεί να αυξήσει τα δυσφορικά συναισθήματα, όπως ντροπή και ενοχή, καθώς καθυστερεί την επούλωση του ψυχικού τραύματος. Μπορεί επίσης να επιδεινώσει την τοξική αυτό-κατηγορία τους.

Ευτυχώς, το φαινόμενο της ενοχοποίησης των θυμάτων έχει γίνει πιο εμφανές τα τελευταία χρόνια και ορισμένες δικαστικές αίθουσες και μέσα ενημέρωσης αλλάζουν τον τρόπο με τον οποίο απευθύνονται στα θύματα. Το μόνο βέβαιο είναι, πως έχουμε πολύ δρόμο να διανύσουμε μέχρι να εξαλειφθεί πλήρως το φαινόμενο αυτό.

Εάν επιζήσατε από σεξουαλική επίθεση, να ξέρετε ότι αυτό που σας συνέβη δεν είναι δικό σας λάθος. Έτσι, αν άλλοι άνθρωποι σας κατηγορούν ή εάν κατηγορείτε τον εαυτό σας, τότε είναι χρήσιμο και αναγκαίο να λάβετε την υποστήριξη ειδικών ψυχικής υγείας.

Ματίνα Λαδικού